BİR KİTAP KAPAGI

Her zaman Dostoyevski!
Tanpınar, 1923'te, Erzurum Lisesi'nde öğretmenken, "... yalnızlık beni kitaba atmıştı" diyor. Otuz yıl sonra hatırlayarak. Biri romancı, bir şair, ikisi, Dostoyevski'yle Baudelaire'dir o zamanki gözdeleri.
Dostoyevski'yi 'insan ıstırabı' açısından anmış: "Muazzam bir şeydi bu. Her an dünyam değişiyordu." Okumaları sonra da sürmüş olmalı. Eseri boyunca, Dostoyevski karşımıza yeniden çıkar.
Galiba Beyaz Geceler'le başladım. İlk Dostoyevski, Beyaz Geceler olmalı. Talihli mi, talihsiz miydim; Beyaz Geceler'e vuruldum, günlerce kendime gelememiştim. Talihliydim, çünkü Dostoyevski'yle tanışmıştım. Talihsizdim, aşk bende sonsuz bir kırıklık olarak başlıyordu. On dördümdeydim.
Beyaz Geceler'den sonra Ezilenler'i ve İnsancıklar'ı okumuştum. Nihal Yalaza Taluy'un kim bilir kaç kuşağa etkilenişler, duyuşlar armağan eden güzel çevirilerini saygıyla anmak isterim.
Bana öyle gelmişti ki, Dostoyevski'nin bütün kişileri, iyilikle kötülük arasında gelgite kapılmışlardı. Bu roman kişilerinden biri, içinde 'hâlâ' iyilik özlemi taşıdığını, iyilik özleminden kıvanç duyduğunu söyler. Evet, 'hâlâ'! Öte yandan, kötülükten de kıvanç duymaktadır. Benim için, doğrusu, büyük bilmeceydi.
Dostoyevski, Balzac'ın eserlerini severmiş, Balzac'ı Rusçaya çevirmiş. Balzac için iyilik ve kötülük hep karşıt; Dostoyevski içinse, iyilik kötülük birbirine karışmış. Balzac insanı tarihi koşullar çerçevesinde çizmiş. Dostoyevski, tarihi koşullara meydan okurcasına, tarihsiz bir zamanda, insanı 'merhamet'in kurtarabileceğini söylüyor. Belki bu yüzden hiç 'eskimiyor' Dostoyevski. Hiç eskimedi benim için. Bugün Balzac'ı tekrar okumak isteme, ama Dostoyevski'de yine kaybolup gidebilirim.
Netoçka Nezvanova'yı dün gece yeniden okumaya başladım. Kırk üç sayfa okumuşum, soluk soluğa. 1970'lerin sonunda bu özlü romanı bir başka Dostoyevski tutkunu, unutulmaz merhamet hikâyeleri yazmış Füruzan salık vermişti.
Netoçka'nın alkole yenik düşmüş babalığı bu kez beni büsbütün etkiledi. Sanattaki dehasını bile isteye yok ediyor babalık, alkol vesile. Bu kez bana öyle geldi. Sonra Netoçka Nezvanova'nın hüzünlü macerası gelecek...
Dostoyevski kişiler, beklenmedik anlarda, içlerindeki 'ikinci' benin etkisiyle hareket ederler. Döneminde anlaşılamamış gizli başyapıtı Öteki, ikinci benin anababasıdır.
Abarttık sayılabilecek iyiliklerin, arınmaların, merhamet duyuşların, iblisin kışkırttığı kötülüklerin, hainliklerin kökeninde kendini arayış yatar. Karamazov Kardeşler'de İvan şöyle demek ihtiyacını duyuyor:
"Sen bensin, ancak değişik yüzlü bir bensin."
Çılgınlığa çok yakın bir duyumsayıştır bu. İnsanın insanla kardeşliği mi? Evet ama, bir yandan da, kimse asıl kendisi olamaz ve asıl kendisi olma yolunda ölümcül mücadele verir. Suç ve Ceza'daki açımlama, cinayetin bomboş bir amaçla, dahası amaçsızlıkla işlendiğine işaret eder. Herkes yarı bilinçsiz gibidir.
Prens Mışkin'in bilgeliğini kimseler fark etmez. Ona, saralı hasta gözüyle bakılır. Ecinniler'in kişileri roman bittikten sonra da bizim için birer 'meçhul'dür. En kötü görüneni için bile bir 'yargı'ya varamayız.
Bütün bunlarda, dış gerçekliğin gösterdiğini, vurguladığını, dayattığını hiçe saymış büyük ve yepyeni bir romancıyı sezeriz. Dostoyevski, tutumunu, bir tür 'yansıtma' mekanizmasıyla yorumlamış. Hiç kimse, örnekse, Çernişevski'de rastladığımız gibi, tepeden tırnağa olumlu değil. Ama hiç kimse de, Dostoyevski romanlarındaki kadar sahici olamaz. Sodom ve Meryem daima bir arada!
Tanpınar'ın insan ıstırabı dediği bu olsa gerek.
Netoçka Nezvanova'yı okurken karar verdim: Bütün Dostoyevski'leri sil baştan okuyacağım. Bu beni tazeleyecek. Anılar arasından okumayacağım; tam tersine, gencelerek, yaşamın çözemediği sırrı çözmüş Dostoyevski edebiyatını özümseyerek...